ભારતમાં ‘ન્યાય’ હવે એક શબ્દ બની ને રહી ગયો છે જે ધીરે ધીરે તેનો અર્થ ગુમાવી રહ્યો છે…

2000 માં એક વ્યાખ્યાનમાં જાણીતા અર્થશાસ્ત્રી ટી.એન. શ્રીનિવાસનએ કહ્યું હતું કે ‘જો ભારતમાં કોઈ ગરીબ હોય તો તે અનુસૂચિત જાતિ અથવા જનજાતિ અથવા સામાજિક પછાત વર્ગનો હોય તેવા ગ્રામીણ વિસ્તારમાં રહેતા હોવાની સંભાવના વધારે છે. રાખવામાં આવશે, કુપોષિત, માંદગીમાં અથવા નબળી તબિયત સાથે, નિરક્ષર અથવા ઓછા શિક્ષિત અને ચોક્કસ રાજ્યોમાં (જેમ કે બિહાર, મધ્યપ્રદેશ, રાજસ્થાન, ઉત્તર પ્રદેશ અને ઓડિશા).

પ્રોફેસર શ્રીનિવાસનનું પ્રવચન ભારતમાં આર્થિક સંભાવનાઓને લગતી અસમાનતાઓ પર હતું. 20 વર્ષ પછી અને દિલ્હી અને ઉત્તર પ્રદેશમાં તાજેતરની ઘટનાઓના સંદર્ભમાં, હું પૂરક સિદ્ધાંત આપવા માંગુ છું. તેનો સંબંધ ભારતમાં ન્યાય મેળવવા સાથે છે. મારું માનવું છે કે જો કોઈને ભારતની પોલીસ, વહીવટ અને અદાલતો તરફથી ન્યાયી વર્તણૂકની અપેક્ષા હોય, તો પછી તે સ્ત્રી અથવા દલિત, આદિજાતિ કે મુસ્લિમ હોય તો શક્યતા ઓછી છે. ભલે તે શહેરોથી દૂર રહેતો હોય, ઓછું ભણેલો હોય અને અંગ્રેજી ન બોલતો હોય, તેવું જ સાચું છે. ‘

ભારતમાં વર્ગ, જાતિ અને ધર્મના આધારે ભેદભાવ ઘણા સમયથી ચાલે છે. પરંતુ આપણા નીચેના માપદંડોને ધ્યાનમાં રાખીને, દિલ્હી અને ઉત્તરપ્રદેશના પોલીસ અને વહીવટીતંત્રે છેલ્લા કેટલાક સમયમાં જે રીતે વર્તન કર્યું તે અસાધારણ છે. 2020 માં ફેબ્રુઆરી-માર્ચ દરમિયાન રાજધાની દિલ્હીમાં થયેલા તોફાનોના મામલામાં દાખલ કરવામાં આવેલી ચાર્જશીટમાં જે રીતે જુઠ્ઠાણા અને વાતો કરવામાં આવી છે તે લાગે છે કે અસત્ય સાથેના પ્રયોગોમાં આ નવી કડી છે. આ ચાર્જશીટમાં, એવા વિદ્યાર્થીઓ અને મુસ્લિમોને ખલનાયકો બનાવવાની કોશિશ કરવામાં આવી છે જેઓ અહિંસાની વાત કરે છે અને તે જ રીતે વર્તે છે. બીજી તરફ, જમણેરી અને શાસક પક્ષ સાથે સંકળાયેલા લોકો દ્વારા તેઓને સંપૂર્ણપણે અવગણવામાં આવ્યા છે જેમણે હિંસા ભડકાવવા માટે ભાષણો આપ્યા હતા.

જો દિલ્હી પોલીસે પોતાનો ભેદભાવપૂર્ણ અને કોમવાદી ચહેરો બતાવ્યો છે, તો ઉત્તરપ્રદેશ પોલીસ તેના કરતા આગળ છે. હકીકતમાં, તે પિતૃસત્તાની પણ ટેકો આપે છે અને જાતિવાદી પણ. સરકારના પોતાના રાષ્ટ્રીય ક્રાઇમ રેકોર્ડ્સ બ્યુરોના આંકડા દર્શાવે છે કે તાજેતરના વર્ષોમાં ઉત્તર પ્રદેશમાં દલિતો સામેના ગુનાઓમાં 47 ટકાનો વધારો થયો છે. દેશની વસ્તીમાં રાજ્યનો હિસ્સો આશરે 16 ટકા છે, પરંતુ ભારતમાં મહિલાઓ સામેના ગુનાઓમાં તેનો હિસ્સો 25 ટકાથી વધુ છે. અને વાસ્તવિકતામાં આંકડા ચોક્કસપણે આના કરતાં વધુ હશે કારણ કે મોટા પ્રમાણમાં ગુનાઓ નોંધાયેલા નથી.

ઉત્તર પ્રદેશ પોલીસની ‘પ્રતિષ્ઠા’ પહેલા કોઈથી છુપાઇ ન હતી. પરંતુ યોગી આદિત્યનાથે માર્ચ 2017 માં પદ સંભાળ્યા પછી મામલો વધુ વકર્યો. ત્યારબાદ પોલીસ શાસક વર્ગની ગૌરવપૂર્ણ બની તેના ઇતિહાસમાં પહેલાં ક્યારેય નહોતી જોવા મળી. લોકપ્રિય વેબસાઇટ આર્ટિકલ -14 પર પ્રકાશિત લેખમાં જણાવ્યું છે કે, ભારતના સૌથી વધુ વસ્તીવાળા રાજ્ય સાથે આ રાજ્ય ચલાવવા માટે રાજકારણીની ચૂંટણી ‘ભારતીય લોકશાહીમાં ભાજપના વિસ્તરણ પ્રવાસનો ઐતિહાસિક વળાંક હતો. તે એક શાસનને ટેકો આપવાનો સંદેશ હતો જે મુસ્લિમ નાગરિકો અને રાજકીય વિરોધીઓને જાહેરમાં લોકો વિરોધી તરીકે નિશાન બનાવે છે, કોઈ અફસોસ વગર. ‘

આ લેખમાં આગળ, આદિત્યનાથની વિધિ વિશે કહેવામાં આવ્યું છે: ‘શરૂઆતથી જ મુખ્યમંત્રીએ વહીવટના સાધનોનો ઉપયોગ કરીને એક અલગ પ્રકારની નમ્રતા બનાવવા અને તેને મજબૂત બનાવવામાં કોઈ સંકોચ બતાવ્યો નથી. આ સિસ્ટમ એવા જૂથોનો લાભ લે છે જે હિન્દુ હિતોના રક્ષકો હોવાનો દાવો કરે છે અને હિન્દુઓ, ખાસ કરીને ‘ઉચ્ચ’ જાતિઓને પ્રાધાન્યમાં રાખે છે. વળી, તે મુસ્લિમો અને તેના માટે સંમત ન હોય તેવા લોકોને નિશાન બનાવવા, સજા કરવા, બદનામ કરવા, કેદ કરવા અને કેટલાક કિસ્સાઓમાં તેમની હત્યા કરવા માટે કાયદો અને પોલીસનો ઉપયોગ કરે છે. ‘

મુસ્લિમ સમુદાય વિરુદ્ધ આદિત્યનાથ વહીવટનો પૂર્વગ્રહ જાહેરમાં બતાવવામાં આવ્યો હતો ત્યારે પણ ડો.કફિલ ખાનને ત્રાસ આપવામાં આવ્યો હતો. જ્યારે સિટીઝનશીપ (સુધારો) બિલનો શાંતિપૂર્ણ રીતે વિરોધ કરનારાઓ પર સતાવણી કરવામાં આવી હતી અને તેમને ધમકાવવામાં આવ્યા હતા ત્યારે આ પણ જોવા મળ્યું હતું. તાજેતરના હાથરસ કેસમાં પણ તેની જાતિ અને પિતૃસત્તાક ચહેરો સ્પષ્ટ દેખાઈ રહ્યો છે. દુનિયાના સૌથી પ્રતિષ્ઠિત અખબારોમાં ગણાતા ફાઇનાન્સિયલ ટાઇમ્સે પણ આ ઘટના અંગે ટિપ્પણી કરી છે. તેમણે લખ્યું: ‘દલિત મહિલાઓ વિરુદ્ધ હિંસા કરવાનો લાંબો અને કુખ્યાત ઇતિહાસ છે … નવી વાત એ છે કે વહીવટ ખુલ્લેઆમ પીડિત પરિવાર અને પોતાનો હક ઉભો કરનારા લોકો સામે પોતાની શક્તિનો ઉપયોગ કરી રહ્યો છે. ડરાવવા, તે ઉચ્ચ તકનીકી ઉપકરણોનો ઉપયોગ કરવામાં આવી રહ્યો છે, જે એક સર્વેલન્સ રાજ્યની ઓળખ છે, જે સતત નાગરિકોને ડરાવવા માટે છે.

લોકો ‘કેમ તમે બીજાઓ વિશે બોલતા નથી’ એમ કહેવા માટે કૂદી પડે તે પહેલાં, હું સીધા જ કહું છું કે પોલીસની હાલત અન્ય રાજ્યોમાં વધુ કે ઓછી સમાન છે અને તે મોટાભાગના અથવા સંપૂર્ણરીતે અધિકારીઓના કહેવા પ્રમાણે ચલાવે છે. . પશ્ચિમ બંગાળમાં પોલીસ મમતા બેનર્જી અને તેમની પાર્ટી માટે એટલું મોટું શસ્ત્ર છે જેટલું તે ઉત્તર પ્રદેશના યોગી આદિત્યનાથ અને તેમના પક્ષ માટે છે. કોંગ્રેસ શાસિત રાજ્યોમાં પોલીસ ઘણીવાર પક્ષપાતી વર્તન કરે છે. કોઈપણ જગ્યાએ, પોલીસ વૃત્તિ સ્ત્રીઓ, નીચલા વર્ગ અને લઘુમતીઓ પ્રત્યે ભેદભાવપૂર્ણ છે.

પરંતુ ઉત્તરપ્રદેશ પોલીસ જે તોડફોડ બતાવી રહી છે તે કદાચ સૌથી અસાધારણ છે અને રાજકીય તંત્ર જે લોકો અને મીડિયા સાથે અસહમત છે તે લોકો સાથે દમનકારી વલણ અપનાવી રહ્યું છે તે વિશે પણ એમ કહી શકાય. ૨૦૧૨ માં, કોંગ્રેસ શાસિત દિલ્હીમાં મોટા પ્રદર્શન થયા હતા, દિલ્હીમાં બળાત્કાર પીડિત નિર્ભયાને ન્યાય મળે તેવી માંગ સાથે આજે ઉત્તર પ્રદેશના કોઈ પણ શહેર કે શહેરમાં આવા વિરોધનો વિચાર કરી શકાય નહીં.

જો પોલીસ અથવા પ્રશાસન યોગ્ય રીતે સંચાલિત લોકશાહીમાં કાયદાની જોગવાઈઓનો દુરૂપયોગ કરશે તો બીજી સંસ્થાઓ તેમને કાબૂમાં કરશે. પરંતુ આવા કિસ્સાઓમાં, આ બાબત આપણા દેશમાં ખૂબ જ દૂરની થઈ ગઈ છે. ન્યાયાધીશ એ.પી. શાહે તેમના એક લેખમાં જણાવ્યું છે કે, ‘આજે ભારતમાં દરેક સંસ્થા, સિસ્ટમ અથવા ડિવાઇસ વહીવટીની જવાબદારી નક્કી કરવા માટે વ્યવસ્થિત રીતે નષ્ટ થઈ રહી છે. આ પ્રક્રિયા 2014 માં ભાજપ સરકાર સત્તામાં આવવાની સાથે શરૂ થઈ હતી. અહીં, હું તેની સરખામણી ભૂતકાળમાં ઇન્દિરા ગાંધી સરકારના સમાન કૃત્યો સાથે કરવા માંગું છું, જેમણે ખુલ્લેઆમ સમાન વિનાશ કર્યો હતો. પરંતુ આજે આપણે જે શક્તિની રણનીતિ જોઇ રહ્યા છીએ તે આ હેતુથી કામ કરે છે તેવું લાગે છે કે ભારતીય લોકશાહી કોમામાં આવે અને તમામ સત્તા કારોબારીના હાથમાં આવે. “ન્યાયાધીશ શાહે વધુમાં કહ્યું:” રાષ્ટ્રીય માનવ અધિકાર પંચ નિંદ્રાધીન છે છે. નાના નાના પ્રસંગે પણ તપાસ સંસ્થાઓનો દુરૂપયોગ થઈ રહ્યો છે. લાગે છે કે ચૂંટણી પંચમાં પણ ભંગ થયો છે. માહિતી પંચ લગભગ નાબૂદ છે. ‘